Hiçbirimiz aynı değiliz, hiçbirimiz aynı çeşit zekâya da sahip değiliz ve eğer bu farklılıklar hesaba katılırsa eğitim daha faydalı bir şekilde işler. (Howard Gardner)
Howard Gardner, Çoklu zekâ kuramını oluşturan ve Harvard Üniversitesi’nde çalışan bir psikolog. İfadesi özellikle üstün zekâlı çocuklar için geçerlidir. “Üstün zekâlı öğrencilerin avantajları ve yaşadıkları zorluklar” yazımızda önemli bir konuya değinmiştik. Eğitim şekilleri, zekâ derecelerine göre farklılık göstermektedir. Üstün zekâlı – yetenekli tanımındaki insanlar alanlarında da farklılık gösteriyor. Bu konu hemen herkesin malumudur. Ancak ne yazık ki bu önemli husus, bir “alt metin” olarak görülüyor. Çocukları basit tanımlarla etiketlemek kolaycı bir yaklaşım olur. O yüzden “Çoklu Zekâ Kuramı'na” göz atarak zekâ alanları konusunda daha bilinçli hareket edebiliriz. (Böylelikle üstün zekâ olarak tanılanmış çocuklardan kilerde uranyum zenginleştirmelerini beklemeyiz.)
Gardner çoklu zekâ modelini 1983 tarihinde yayınlanan “Aklın Çerçeveleri: Çoklu Zekâ Kuramı” eseriyle ortaya atmıştır. Araştırmalarında, muhakeme, mantık, zekâ ve bilgi arasında farklılıklar olduğunu yazmış, zekâ kavramını; müzik, uzamsal ilişkiler ve duygu eğilimlerini anlama şeklinde genişletmiştir. *
Gardner temelde 8 farklı zekâ tanımlaması yapıyor;
- Sözel – Dilsel Zekâ
- Mantıksal – Matematiksel Zekâ
- Bedensel – Kinetiksel Zekâ
- Özedönük Zekâ
- Kişilerarası Zekâ
- Müzik – Ritmik Zekâ
- Görsel Uzamsal Zekâ
- Doğa Zekâsı
Üstün yetenekli öğrenciler için eğitim sistemlerinin, bu farklı zekâ alanlarına göre özel veya birbiriyle ilişkili yapılandırılması son derece önem arz ediyor. Dünya üzerinde geniş kabul gören ve uygulamada olan eğitim sistemi bu anlayışa yeterince sahip değildir. Tabii ki üstün yetenekli öğrenciler için kurgulanan eğitim ile olağan örgün eğitim karıştırılmamalıdır. Genel öğrenci kitlesini amaç edinen günümüz eğitim modellerinde çocuklara, aynı zamanda aynı özellik ve beceriler kazandırılmak istenmektedir. Tıpkı fabrikalardaki üretim bandı gibi günün sonunda “hep aynı ürünler” çıkması beklenir. Bu sistem genel öğrenci kitlesinde görece olağan karşılanmasına rağmen üstün zekâlılar için geçerli olmayacaktır. Yaygın inancın aksine üstün zekâlı öğrencilerin “tümü” hikâye yazmaktan hoşlanmazlar. Benzer durum “zekâ ölçeği farklılık gösteren” üstün yetenekli çocuklarda “akranlarından daha önce okumayı öğrenirler” yargısı için de geçerli. Üstün zekâlı terimini joker kartı gibi düşünmek son derece hatalı olacaktır. Matematiksel zekâya sahip bir çocuk yaşına göre çok daha ileri seviye bir matematik problemiyle baş edebilirken, bu çocuktan aynı anda Motzart gibi beste yapması beklenmemelidir. Tabii ki bu durumun istisnası birden çok zekâ alanına sahip çocuklar için farklılık gösterecektir. Hem görsel uzamsal zekâ, hem de kinetiksel zekâya ileri seviyede sahip olan çocuklarla karşılaşabilirsiniz. Özetle bilmemiz gereken konu, üstün zekâlı çocukları kesin yargılarla tek temelde değerlendirmeyeceğimizdir.
Sözel / Dilzel Zekâ
Bu zekâ alanında güçlü öğrenciler genellikle kitap kurdu olarak ifade edilen öğrencilerdir. Güzel kitaplardan hoşlanır, zamanlarını kitap okuyarak geçirirler. Sözel / dilsel zekâ alanında tanınmış isimlerden biri Dr. Theodor Seuss Geisel’dir. Kendine özgü yaratıcı kafiyeleri ve mizahı olan kitaplarla çocuk kütüphaneleri oluşturmuştur. Bu çocuklar için kendi görüşlerini açıklayabilecekleri “formlar” ve sorunları başkalarıyla tartışmak için fırsat verilmelidir.
Mantık / Matematiksel Zekâ
Bu alanda güçlü olan öğrenciler genellikle “nasıl çalışır” sorusunu sormaktan hoşlanırlar. Matematik problemlerini zihinlerinde hızlıca çözebilirler. Problem çözerken veya oyun oynarken “kendi yöntemlerini” geliştirebilir ve bundan haz alırlar. Bu çocukların “özgün problem çözümleri” konusunda teşvik edilmeleri gerekmektedir.
Bedensel / Kinetik Zekâ
Bedensel / Kinetik Zekâ alanında güçlü öğrenciler, atletik ve en az bir spor dalında çok yeteneklidirler. Sürekli hareket halinde oldukları gözlemlenebilir. Çabuk hareket eden, uzun süre oturdukları zaman huzursuz olan yapıya sahiptirler. Gördükleri objelere dokunmayı ve dokunarak incelemeyi severler.
Öze Dönük Zekâ
Kendilerini çok iyi tanırlar. Zayıf ve güçlü oldukları yönlerini bilirler. Yalnız oldukları zamanlarda düşünmekten – fikir yürütmekten ve bu düşüncelerini yazıya dökmekten hoşnut olurlar. Kolektif çalışma yerine daha çok yalnız çalışmayı tercih edebilirler. Öğretmenler, bu zekâ alanındaki öğrenciler için, diğer öğrencilerle (üstün zekâlı olsun ya da olmasın) nasıl çalışmaları gerektiği konusunda hassas davranmalıdır. Çünkü bu öğrenciler, grup içi çalışmalarda sıra dışı görevlere gereksinim duyabilirler. Bu fırsatı tanımak belli bir düzeyde bağımsızlık vereceğinden önemli bir yaklaşım açısı sağlayabilir.
Kişilerarası Zekâ
Bu zekâ alanında güçlü olan öğrenciler, sosyalleşmekten, çok sayıda arkadaşı olmasından ve diğer insanlarla bir arada olmaktan mutluluk duyarlar. Aynı zamanda doğal liderlerdir. Arkadaşlarının sorunlarını çözme konusunda iyidirler.
Bu zekâ alanı güçlü olan üstün zekâlı ve yetenekli öğrenciler, bağımsız çalışma gerektiren alternatif eğitim programı etkinliklerinde zorlanabilirler. Bir başka önemli nokta; hem öze dönük hem kişilerarası zekâ alanında olan öğrenciler her zaman kendi yollarını belirleyemeyebilirler. Bu nedenle kişilerarası zekâsı güçlü olan öğrenciler, yalnız yapmak durumunda oldukları etkinliklerde daha çok öğretmen desteğine ihtiyaç duyarlar.
Müzik / Ritmik Zekâ
Bu zekâ alanında güçlü olan öğrenciler, ses ve gürültüye karşı hayli hassastırlar. Melodileri ve ritimleri hatırlama konusunda çok iyidirler. Çoğu zaman bir müzik aleti çalabilir ya da bir koroda şarkı söyleyebilirler. Bu alanda öne çıkan üstün zekâlı ve yetenekli öğrencilerden, bu yeteneklerini okul dışında geliştirmeleri beklenebilir.
Görsel / Uzamsal Zekâ
Bu zekâ alanında güçlü olan öğrenciler resimlerle düşünürler. Bu öğrenciler harita, diyagram ve çizelgeleri okumada iyidirler. Hayal kurmakla epey vakit harcarlar. Bulmaca ve labirent çözmeyi seven öğrencilerdir.
Bu alana olağanüstü düzeyde eğilim gösteren üstün zekâlı ve yetenekli öğrencilere, öğretim programları alanlarındaki araştırmalarda ve derslerde “görseller kullanma” fırsatı sunulmalıdır.
Doğa Zekâsı
Doğa zekâsı güçlü olan öğrenciler, doğada vakit geçirmeyi ve çoğu zaman kamp yapmayı severler. Hayvanlarla araları çok iyidir ve evde evcil hayvan beslerler. Dışarıda yürürlerken hangi yönün Kuzey, hangi yönün Güney olduğunu çok iyi bilirler. Hava durumu ilgilerini çeker ve fırsat bulabilirseler hava durumu sunan yayınları seyrederek zamanlarını geçirebilirler.
Öğretmenler, doğa ve doğa sorunlarıyla ilgilenen öğrencileri bu konularda çalışmaları için cesaretlendirmelidirler.
Çoklu zekâ, üstün zekâlı ve yetenekli öğrenciler için nasıl kullanılır?
Üstün zekâlı ve yetenekli öğrencilerin zekâ profilini öğrenmeye çalışmak sadece bir ilk adımdır. Öğretmenler çoklu zekâ kavramını öğrencileri kadar velilerine de öğretmelidir. Bunu farklı yollardan yapılabilir.
Öğrencilere “çoklu zekâ envanteri” * uyguladıktan sonra, çoklu zekâ kavramı ile ilgili tanıtıcı yazıları dağıtarak, onların farklı zekâ alanlarındaki güçlü yönlerine ilişkin ipucu verebilirler.
Veliler ve öğretmenler, konuyla ilgili uzmanlık gerektirmeyecek düzeyde rehberlik için Wendy Conklyn – Shelly Frei’e ait “Üstün Zekâlı ve Yetenekliler İçin Eğitim Programının Farklılaştırılması” kitabını okuyabilirler. Türkçe’ye Nihat Gürel Kahveci tarafından çevrilen kitabın yayımcısı ise Özgür Yayınları.
Üstün zekâlı ve üstün yetenekli öğrencilerin doğru şekilde yönlendirebilmesi adına oluşturulmuş çeşitli “danışmanlık modelleri” bulunuyor. Konu hakkında uzman niteliğinde olan kişi ve kurumlar, saha deneyimlerinden elde ettikleri veriler doğrultusunda bu çalışmalarını kitaplaştırıyor. Sal Mendaglio ve Jean Sunde Peterson, ilgili bu modelleri “models of counseling” (Üstün yetenekliler danışmanlık modelleri) adlı kitapta topladı. Bu iki ismin editörlüğünde yayımlanan kitap, Türkçe’ye Aziz Yıldırım tarafından çevrildi. İçeriğinin uygulanması açısından akademik birikim gerektirebilecek bu kaynak öğretmenler için nitelikli bir başvuru kaynağı olacaktır.
Kaynaklar:
*Multiple Intelligences: Gardner's Theory.
* Çoklu Zeka Envanteri -159 sf. Wendy Conklyn – Shelly Frei
Wendy Conklyn – Shelly Frei